تحلیل فقهی و حقوقی عامل اضطرار در رفع احکام و مسئولیت‌ها با رویکردی بر نظر امام خمینی(ره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و اصول مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی(ره)

چکیده

امام خمینی(ره) به‌عنوان یکی از فقهای نواندیش شیعه، توجّه وافری به عناوین ثانوی و نقش آنها در استنباط احکام شرعی و مسائل روز جامعه داشته­اند. از جمله عناوین مهم در فقه و حقوق اسلامی که از انسان رفع مسئولیت می‌کند عنوان اضطرار است؛ آنجاکه رفع احکام اضطرار از منظر فقهی، حقوقی و قواعد حاکم بر آن تأثیر زیادی دارد و از طرفی، در رفع احکام وضعی برخلاف احکام تکلیفی بر اساس اضطرار اختلاف وجود دارد. پژوهش حاضر با روش تحلیلی، به این نتیجه رسیده که آنچه از دیدگاه امام خمینی(ره) برداشت می‌شود همان است که از بررسی ادلّه به‌خصوص از آیات و روایات استفاده می‌شود و این قول به صواب نزدیک‌تر است که اضطرار، رافع احکام تکلیفی و وضعی بوده و با توجه به اثبات اضطرار در عِداد علل موجهۀ جرم، این عامل رافع مسئولیت کیفری و مدنی هم هست که در این صورت مسئولیت مضطر در جبران ضرر وارد شده از باب قاعده اتلاف و ضمان ید خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Legal-Jurisprudential Study of the Effect of Exigency on Disclaiming Religious Decrees and Responsibilities in the Viewpoint of Imam Khomeini

نویسنده [English]

  • Seyyed Mohammad Haydari Khormizi
Assistant Professor of Jurisprudence and Islamic Principles, Shahid Mahalati Higher Educational Complex
چکیده [English]

Imam Khomeini as a Shiite intellectual jurist had been greatly attentive to the secondary issues of religious decrees and their role in the inference of religious commandments and daily affairs of the society. Among these secondary issues in Islamic law and jurisprudence has been the issue of exigency which disclaims Man from responsibility. Considering the fact that abolishing the exigency decrees is important from legal and jurisprudential viewpoint, and exist a difference between statutory and obligatory provisions, the current research is an attempt to analyze the issue from the view point of Imam Khomeini. It is concluded that according to Quran and tradition, exigency absolves man from performing obligatory and statutory religious decrees and since the issue of exigency is proved in crimes, it also removes penal and civil responsibilities of the criminal. In this condition, the responsibility of the distressed criminal for compensating the incurred loss lies within the principles of “Etlaf” and “Zeman-e Yad).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Exigency
  • Statutory Decrees
  • Obligatory Decrees
  • Removing Responsibility
  • Excusable Causes of Crime
-          قران کریم.
-          ابن منظور، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم ( 1414ق.)، لسان العرب، ویرایش سوم، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
-          اسفراینى، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر(  1375)، تاج التراجم فى تفسیر القرآن لاعاجم،تحقیق: نجیب مایل هروى و على اکبر الهى خراسانى، ویرایش اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-          اصفهانی (کمپانی )، محمد حسین (1418ق.)، حاشیة کتاب المکاسب، قم: أنوار الهدی، ویرایش اول.
-          انصارى، مرتضی بن محمد امین ( 1415ق)،کتاب المکاسب، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، ویرایش اول.
-          بحرانى، یوسف بن احمد بن ابراهیم آل عصفور، ( 1405 ه‍ ق)، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اوّل.
-          جمعى از مؤلفان (بی­تا)،  مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، ویرایش اوّل.
-          جهانگیر، منصور( 1384)، قانون مجازات اسلامیمصوب 78، تهران: موسسه انتشارات آگاه، چ34.
-          ــــــــــــ ( 1388)،  قانون مدنی، تهران: نشردیدار، چ17.
-          حر عاملى، محمد بن حسن ( 1409ق)،  وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ویرایش اوّل.
-          حسینى زبیدی، سید محمد مرتضى (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ویرایش اوّل.
-          صدر، سید محمد باقر( 1405ق)، دروس فی علم الأصول، بی جا: دار المنتظر، ویرایش اوّل.
-          ــــــــــــ ( 1408)، مباحث الأصول، بی جا: مقرر، ویرایش اوّل.
-          ــــــــــــ (1395ق)،  المعالم الجدیده، کتابفروشى النجاح.
-          طاهرى، حبیب الله ( 1418ق)،  حقوق مدنى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ویرایش دوم.
-          طباطبایى یزدى، سید محمد کاظم (1421)،  حاشیه المکاسب، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
-          عسکری، رضا، ماهیت حکم وضعی و تفاوت آن با حکم تکلیفی از منظر اصولیون شیعه، مجله علمی دانش پژوهان مرکز آموز شهای تخصصى فقه، شماره 4، پاییز 1394.
-          محقق حلی، نجم الدین جعفر بن حسن( 1408ق)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، ویرایش دوم.  
-          محقق داماد یزدى، سید مصطفی(1406ق)، قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، ویرایش دوازدهم.
-          مصطفوى، سید محمد کاظم ( 1421ق )، مائة قاعدة فقهیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ویرایش چهارم.
-          مکارم شیرازى، ناصر(1374)،  تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیه، ویرایش اوّل.
-           ــــــــــــ (1427ق)،  دائرة المعارف فقه مقارن، قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابی طالب علیه السلام، ویرایش اوّل.
-          منتظری نجف‌آبادی، حسین على(1409ق)،  مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تحقیق محمود صلواتی و ابوالفضل شکوری، قم: مؤسسه کیهان، ویرایش اول.
-          موسوی بجنوردى، سید حسن بن آقا بزرگ(1419ق)، القواعد الفقهیه، قم: نشر الهادی، ویرایش اول.
-          موسوی بجنوردى، سید محمد بن حسن(1401‍ ق)، قواعد فقهیه، تهران: مؤسسه عروج، ویرایش سوم.
-          موسوى خلخالى، سید محمد مهدی(1422ق) ،حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه، مترجم جعفر الهادی، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
-           موسوى خمینی(ره)، سید روح اللّه(1385)، الاستصحاب، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چاپ سوم.
-          ــــــــــــ (1426ق)، الخلل فی الصلاه، تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)،چاپ دوم.
-          ــــــــــــ (1429ق)، الرسائل العشره، تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(س)، تهران، چاپ: سوم.
-          ــــــــــــ (1427ق)، المکاسب المحرمه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، ویرایش دوم.
-           ــــــــــــ (1388)،  کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ویرایش سوم.
-          ــــــــــــ (1428ق)، معتمد الأصول، تقریر و شرح محمد فاضل لنکرانى، تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، تهران، چاپ: دوم.
-          ــــــــــــ (بی­تا)، تحریر الوسیله، قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم،  چاپ اوّل.
-          ــــــــــــ (1385)،  تنقیح الأصول،تقریر و شرح حسین تقوی اشتهاردی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، تهران، چاپ سوم.
-           موسوی خویی، سید ابو القاسم (1418ق)،  التنقیح فی شرح العروة الوثقى، مقرر میرزا علی غروی، قم: تحت اشراف جناب آقاى لطفی، ویرایش اوّل.
-          ــــــــــــ (1418ق)،  موسوعة الإمام الخوئی، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، ویرایش اول.
-          نجفى، محمد حسن(1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ویرایش هفتم.
-          وطنی، امیر، بررسی فقهی اضطرار و ضرورت، مجله مقالات و بررسیها، دانشکده الهیات و معارف اسلامی،شماره71، سال 1381ش.